“Een huis zonder dak is als een toren zonder spits“

Eelke van Houten (1872-1970) werd geboren in Assen. Hij was de vierde van zes kinderen van Johannes van Houten en Jantje Meijering. Johannes was timmerman-architect en in Assen zijn nog diverse huizen die hij bouwde te zien. Eelke trouwde in 1902 met Adriana de Beer en na wat omzwervingen kwam het paar in Amsterdam terecht. In 1915 werd Eelke inspecteur van het Gemeentelijke Bouw- en Woningtoezicht. In 1927 werd hij hoofdinspecteur.

Van Houten was geinteresseerd in de geschiedenis van Amsterdam. Het is aan hem te danken dat rond 1912 de toen vergeten platen van het Grachtenboek van Caspar Philips uit 1768 weer boven water kwamen. Door de afbeeldingen in het grachtenboek te vergelijken met de 20e-eeuwse status van de grachtenhuizen ontdekte Van Houten dat er maar weinig huizen aan de grachtengordel niet veranderd waren. Trapgevels waren vervangen door halsgevels, klokgevels door lijstgevels, enzovoort.

Tuin Stedelijk Museum, 1940. Gevelsteen: In den Rooden Haes, afkomstig van het gesloopte perceel Wijngaardsstraatje 6.

Als (hoofd)inspecteur lag de focus van Van Houten niet op de grachtengordel. Hij moest controleren of woningen voldeden aan de Woningwet van 1901. Dat was vaak niet het geval. Veel oude woningen moesten dan ook worden gesloopt. Aanvankelijk verdwenen veel geveltoppen, maar vanaf 1909 werden ze bewaard in de tuin van het Stedelijk Museum. Van Houten bedacht dat ze op nieuwe woningwet huizen konden worden geplaatst. Zijn motto was “een huis zonder dak is als een toren zonder spits”. In de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw zijn door zijn aanmoedigingen rond de tweehonderd geveltoppen op eenvoudige nieuwbouwhuizen herplaatst. Vandaag de dag lijken deze huizen op het eerste gezicht 17^e-eeuws, maar ze zijn te herkennen aan de gelijke hoogten van de verdiepingen; in oude huizen neemt de hoogte van de verdiepingen naar boven toe af. Ook heeft het metselwerk diepe voegen, gebruikelijk in de 20e-eeuw. Met zijn beleid op het herplaatsen van geveltoppen heeft Van Houten het huidige stadsbeeld van Amsterdam mede bepaald.

Rozenstraat 35/43: Van Houten panden

Van Houten’s opvattingen over de schoonheid van de gebouwde stad heeft hij beschreven in het boekje ‘Amsterdamsche Merkwaardigheden’. Het leuke, leerzame boekje is indertijd uitgegeven door Heemschut (en nu voor een paar euro tweedehands te vinden op internet). Zo vertelt Van Houten dat de specifiek in Amsterdam gebruikte bakstenen al vanaf 1544 gekeurd werden bij aankomst in de stad. De automatisering van het bakken van baksteen rond 1900 vond hij maar niets: de bakstenen werden levenloos en verglaasde stenen verweerden niet en bleven dus – aldus Van Houten - de stad ontsieren. Als voorbeeld noemde hij het Witte Huis aan de Raadhuisstraat. 

Het Witte Huis aan de Raadhuistraat, gebouwd rond 1900.

Komisch is zijn beschrijving van de manieren waarmee Amsterdammers zich stadsgrond toe eigenden: door deuren en ramen naar buiten open te laten draaien, enorme uithangtekens op te hangen, onder stoepen deuren naar het souterrain te maken, en pothuizen voor van alles en nog wat te gebruiken. De wetgeving, die er al vanaf 1565 was, liep meestal achter de feiten aan.

Hoek Prinsengracht-Passeerdersgracht: twee deuren en twee pothuizen

Het laatste hoofdstuk van het boekje gaat over een Amsterdamse merkwaardigheid die zo goed als verdwenen is: de duivenplatten. Met het kippenhok was het duivenplat een bouwwerk waar geen regels of vergunningen voor waren. De duivenmarkten en de ruzies om overlast, het gevaar van haviken en sperwers, het hoorde bij het Amsterdam van honderd jaar geleden.

Het vervolg

Na de Tweede Wereldoorlog, in 1953, werd Bureau Monumentenzorg opgericht. Gesloopte geveltoppen werden voortaan bewaard in de Nieuwe Uilenburgerstraat. Bureau Monumentenzorg hield zich vooral bezighield met het herplaatsen van geveltoppen bij monumentenrestauraties. Daarnaast speelt sinds de oprichting in 1956 Stadsherstel een belangrijke rol bij het herplaatsen van geveltoppen in de stad.

Bronnen

https://nl.wikipedia.org/wiki/Johannes_van_Houten 

https://www.amsterdamhv.nl › wiki › architecten

Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad

Stadsherstel hoe nu verder?

Beeldbank Amsterdam

Noten

Amsterdam Monumentenstad: Van Houten lijst: https://www.amsterdam-monumentenstad.nl/database/grachtenboek_tekst.php?id=24

Voor de periode na de Tweede Wereldoorlog zie: Theo Rouwhorst, Bewaard voor Amsterdam - Historische Geveltoppen Herplaatst 1945-2015.