February 9, 2021

Deventer koek

In een whatsapp discussie van Mee in Mokum gidsen over Amsterdam en de Hanze werd onlangs zijdelings even gerefereerd aan Deventer koek. Als geboren en getogen Deventernaar weet ik natuurlijk dat Deventer koek al vanaf de 15e eeuw geëxporteerd werd naar vele steden en dorpen in Nederland, naar de andere Hanzesteden, en wat later ook naar de ‘Overzeesche bezittingen’. In de 17e eeuw werden er zo’n 700.000 koeken per jaar geëxporteerd.
Maar, zo vroeg ik me af, was Deventer koek ook populair in Amsterdam? 

Deventer is één van de oudste steden van Nederland en wordt al genoemd in 877. Het had als Hanzestad belangrijke jaarmarkten. En nog steeds is de jaarlijkse Goede Vrijdagmarkt één van de oudste en grootste jaarmarkten van het Oosten van het land en de - uit recentere tijden stammende - jaarlijkse Deventer Boekenmarkt is zelfs de grootste van Europa. De jaarmarkten stimuleerden door de eeuwen heen niet alleen de handel, waaronder die in Deventer koek, maar ook de verspreiding van ideeën. De Moderne Devotie, ontwikkeld door de bekendste historische Deventernaar, Geert Groote, is daarvan het ultieme voorbeeld. 
De eerste voorschriften voor het maken van Deventer koek zijn uit 1417 en koekbakkers moesten een eed zweren om geheimhouding te garanderen. Het koekbakkersgilde hield toezicht hierop.

Amsterdam en het gewicht van koek
Deventer koek blijkt al rond 1500 populair te zijn geweest in Amsterdam en zelfs zodanig dat de stad, om de eigen koekbakkers te beschermen, in 1503 bepaalde dat koeken een minimum gewicht moesten hebben om in de stad te mogen worden verkocht. Dat gewicht lag – niet toevallig - net hoger dan het gewicht van de Deventer koek. Dat deze verordening de import van Deventer koek niet helemaal tegenhield, bleek in 1544 toen koek van Deventernaar Albert Kremer door controlerende broodwegers te licht werd bevonden en verbeurd werd verklaard. Albert liet het er niet bij zitten. De Deventer schepen Otto Basters reisde, samen met secretaris Nicolaas Verheyden, af naar Amsterdam. Het overleg leidde tot het intrekken van de regelgeving van 1503. Deventer koek mocht – weer - worden verkocht in Amsterdam.

Burgemeester Deventerkoek 
De bekendheid van Deventer koek in Amsterdam blijkt ook een aantal decennia later als Burgemeester Pieter Pietersz Ruysch (1540-1603) vanwege zijn lengte de bijnaam Deventerkoek krijgt. Hij was twee keer burgemeester van Amsterdam en is ook schout geweest. 

Pieter Pietersz kwam uit een schildersfamilie en was ook zelf schilder. Zijn meest opvallende werk is een altaarstuk dat hij schilderde voor het Bakkersgilde in Haarlem. Het verbeeldt een verhaal uit het Oude Testament, waarin de Babylonische koning Nebukadnezar een groot gouden beeld liet oprichten en de joden in ballingschap beval het te aanbidden. Drie jongemannen weigerden te knielen voor de vreemde afgod, waarvoor de koning hen in een oven liet werpen. Onder bescherming van hun God overleefden zij de vlammen.

 

Stadskoekteller voor Deventer koek

In 1648 besloot Amsterdam dat Deventer koek nog maar op een beperkt aantal Amsterdamse markten verkocht mocht worden. Het was de taak van zogeheten stadskoektellers om te controleren hoeveel koek werd ingevoerd in Amsterdam en om belasting daarover te heffen. Klaarblijkelijk was de handhaving van deze regelgeving voor wat betreft de Deventer koek een hele klus, want vanaf 1681 is er tachtig jaar lang, tot 1761, een speciale stadskoekteller voor Deventer koek geweest.

 

In Deventer was er ondertussen wel enig leedvermaak over de populariteit van de Deventer koek in ‘Holland’. Op een zilveren beker van het Deventer Koekbakkersgilde uit 1659 (zie afbeelding boven) staat een tekst die begint met de volgende regels: 

 

Die Deventer koecken door geheel Holand zeer gepresen

Omdat zij door eenen mengher ghemenght moeten wesen

Maar de Hollanders diese willen na maeken

Die schorten niet. Als zij konnen die smack niet raecken.

 

Overigens nam drs. P een paar eeuwen later wraak met zijn gedicht over Deventer koek. De laatste strofe van dat gedicht is:

 

Deventer koek, Deventer koek,

Iedere stad zucht wel onder een vloek

Deventer koek, Deventer koek

Voor het onwelkom familiebezoek.

 

 

Afbeeldingen: Stadsarchief Deventer en Frans Halsmuseum