De directeur, chefs, een baas, drie arbeidsters en twee arbeiders van de Waskaarsenfabriek worden ondervraagd.

Vervuiling en ongelukken

De stank van de fabriek is in de omgeving goed te ruiken, bij zuidenwind zelfs tot in de Kalverstraat. De reden, aldus één van de chefs, zijn de zwavelzuurdampen die bij de productie van kaarsen vrij komen en die ‘verteren de kalk tussen de pannen, zoomede den ijzeren kap en geraken in de buitenlucht’. Niet alleen de lucht werd vervuild, het afvalwater werd door de fabriek in de naastgelegen Boerenwetering geloosd.

Het werk is zwaar en gevaarlijk. Volgens de directeur komen ernstige ongelukken zelden voor, maar als voorbeelden komen vervolgens een afgeknepen hand, een afgezaagde vinger, een bak met zwavelvuur die een jongen in zijn gezicht kreeg, en een omgevallen ketel met vet die brandwonden veroorzaakte, ter sprake.

Lange dagen

Gevraagd naar de werktijden antwoordt een van de arbeiders:

A. Vijftien en een half uur per dag

V. Gaat dat den geheelen dag door?

A. Ja.

V. Zijt gij des Zondags vrij?

A. Ik werk van ’s Zaterdagsnachts tot Zondagsmorgen om 9 uur.

V. En dan zijt gij vrij tot?

A. Tot des Maandagsmorgens om 6 uur.

V. Hebt gij geen recht om rust te nemen?

A. Neen.

V. Kunt gij dat goed uithouden?

A. Het is nogal afmattend.

De vrouwen werken soms 36 uur achtereen:

V. Kreegt gij ‘s nachts geen rustuur?

A. Van 12 tot 1.

V. En gedurende dien tijd kondt gij dan wat op de grond gaan liggen?

A. Ja, dan zocht ik maar een zachte plank op.

Meisjes van 12 tot 16 jaar slepen houten kisten met kaarsen van 20 tot 30 kilo en werken soms dagen achter elkaar van 6 uur in de ochtend tot 12 uur ‘s-nachts. En in de nacht ging het veer niet, zodat ook zij ze dan ergens in de fabriek een plek moesten vinden om een paar uur te slapen.

Misbruik?

Een van de chefs zegt dat de vrouwen en meisjes liever overwerken dan ’s-nachts werken. In het interview met Vrouw Kamphuizen, 30 jaar oud, die vanwege aanhoudende werkloosheid van haar man verantwoordelijk is voor het gezinsinkomen, probeert de commissie er – zonder succes - achter te komen of er ’s-nachts sprake is van seksueel misbruik:

V. Gij zijt 18 jaren op de fabriek?

A. Ja.

V. En ge hebt er nogal het een en andere bijgewoond.

A. Een heele boel.

V. Verkeerde dingen ook?

A. Neen.

V. Ik zal geen namen vragen, weet gij niets?

A. Neen.

V. Des nachts ook niet?

A. Neen, niets.

V. Maar gij vindt in elk geval het nachtwerken niet goed?

A. Neen

V. Hebt gij nog wat te zeggen? Gij kunt vrijuit spreken. Hebt gij niets?

A. Neen.

En dan, voor de enige keer in alle gesprekken die de commissie voerde, laat de voorzitter van de parlementaire commissie merken dat de ondervragingen hem raken en vraagt: Gij hebt een kwaad leven, meid?

Arbeidswet

De commissie vraagt de directeur waarom er niets aan de wantoestanden wordt gedaan. De wetgeving en daarmee de verplichting ontbreken, aldus de directeur, om veel verbeteringen aan te brengen. Enerzijds is er de druk van aandeelhouders, anderzijds hebben de arbeiders het geld zo hard nodig dat ze zelf aandringen op overwerk en inhouding van loon voor bijvoorbeeld een ziekenfonds afwijzen. Twee jaar na het verschijnen van de parlementaire enquête zal de eerste arbeidswet van kracht worden.

Ik heb voor deze tekst gebruik gemaakt van de heruitgave van de Arbeidsenquête uit 1981 (Uitgeverij Link). Afbeeldingen: Stadsarchief Amsterdam.