Vondel, Nölken, en Johnny Jordaan: een kerstblogje
De schouwburg aan de Keizersgracht
O Kerstnacht, schooner dan de daegen
De opening van de eerste -stenen - Amsterdamse stadsschouwburg was gepland op tweede kerstdag 1637. De openingsvoorstelling was een drama dat zich afspeelde in de kerstnacht van 1304 en verhaalde hoe Kennemers en Waterlanders, die de moord op graaf Floris V wilden wreken, Amsterdam binnenvielen. Een van de koorzangen was‘O Kerstnacht, schooner dan de daegen’.
Van protestantse zijde kwam echter verzet tegen de opening van de schouwburg op tweede kerstdag. Er was so wie so weinig steun van de protestantse kerk voor de bouw van een schouwburg en vervolgens voor de keuze van de roomskatholieke Joost van de Vondel als schrijver van de openingsvoorstelling. Van den Vondel had kerst het feest om ‘te dansen en te bancketeeren’ genoemd. De protestanten vonden een uitvoering van zijn voorstelling, een 'vertoning van superstitiën van de paperije als misse en andere ceremoniën' met kerst niet passend. De Gysbrecht van Amstel zou uiteindelijk pas op 3 januari 1638 in première gaan.
Kerst
Al in de middeleeuwen was het vieren van kerst een hoogtepunt in het jaar. De kerstmis werd bezocht en ter lering en vermaak werden kerstspelen opgevoerd, vaak met levende have en een echte baby Jezus. De oudste kerstliedjes die we kennen, zoals Nu sijt wellecome, vinden hun oorsprong in de middeleeuwen. Er werd ook goed gegeten, kerstavond werd wel dikkevretsaovand genoemd. Vooral vette ganzen waren populair. Het vieren van kerst duurde volgens een besluit van de kerk in 813 vier dagen.
Na de reformatie wilden de protestanten kerst tot de essentie terugbrengen. Er is zelfs een korte periode geweest (1574-1578) dat de Synode van Dordrecht wilde dat protestanten alleen op de zondag die het dichts bij 25 december lag de geboorte van Jezus zouden herdenken. Dat bleek niet houdbaar, maar bij de protestanten verdwenen wel de kerststal en de kerstspelen. De vierde en later de derde kerstdag werden in de 17e- en 18e-eeuw landelijk afgeschaft.
Kerstboom
In de 19e-eeuw deed de kerstboom zijn intrede. De kerstboom werd in Amsterdam geïntroduceerd door Duitse immigranten. Een van hen was bakker Nölken. In een advertentie in het Algemeen Handelsblad van 26 december 1846 beloofde hij zijn klanten ’s avonds tussen acht en tien uur ‘de luisterrijke illuminatie eener magnifique kerstboom’ voor zijn winkel aan de Dam. Het was het begin van een Amsterdamse traditie: een grote kerstboom op de Dam.
Nölken en andere winkeliers zetten in Amsterdam, maar via hun advertenties ook elders in het land de toon.
De kerstboom vond ook al snel de weg naar door het reveil geinspireerde protestanten. De gereformeerde protestanten, strenger in de leer, en de roomskatholieken waren deze keer eensgezind in hun afwijzing van deze nieuwigheid: tot ver in de vorige eeuw werd door sommigen van hen de kerstboom gezien als een heidense traditie, die huis en kerk niet in kwam (het Vaticaan ging pas in 1982 overstag).
Zondagschoolboekjes, rond 1900
De door het reveil geinspireerde dominees en leken zetten de kerstboom vooral in voor hun stichtelijke werk. In de jaren 40 van de 19e-eeuw opende de ene na de andere zondagsschool in de Jordaan, zoals bij de Vereniging ter Verspreiding der Waarheid (Elandsstraat), bij Tot Heil des Volks (Willemstraat) en bij het Koning Willemshuis (Egelantiersstraat). De kerstboom nam al snel een centrale plaats in op de kerstfeesten. Hier kwamen veel Amsterdamse kinderen voor het eerst in aanraking met de kerstboom.
De zondagscholen in de Jordaan waren tevens een bron voor nieuwe kerstliedjes. Voor het kerstfeest van Tot Heil des Volks in 1858 werd het lied 'Daar ruist langs de wolken' geschreven. Dit onder zondagsschoolkinderen overbekende en veel gezongen lied werd wel 'De Christelijke Internationale' genoemd. Nog tot een jaar of tien geleden werd het op kerstavond in de Westerkerk gezongen.
Kerstmis in de Jordaan
In de jaren vijftig van de vorige eeuw bereikte het Jordaanse levenslied zijn hoogtepunt. Muziek geïnspireerd door de Italiaanse opera, teksten die met sentimentele weemoed verhalen van vroegere armoede en saamhorigheid, en met altijd een verwijzing naar (de klokken van de) de Westertoren. Het bleek ook een vruchtbare basis voor tal van kerstlieden met – wat mij betreft – als topper ‘Kerstmis in de Jordaan’ vertolkt door onder andere Johnny Jordaan, Manke Nelis, Koos Albers, het Zwanenkoor en Andre Hazes.
Bronnen:
Wikipedia, Ons Amsterdam, november 2010 en december 2021, Bijbels perspectief, Historiek.net
Follow Us
